Aktualności

Relacja z konferencji „Cultural Education Policies in Europe”

22 marca 2018 roku w krakowskim Ośrodku Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora CRICOTEKA odbyła się międzynarodowa konferencja „Cultural Education Policies in Europe”. Organizatorami wydarzenia były Małopolski Instytut Kultury w Krakowie oraz Europejska Sieć Obserwatoriów w dziedzinie Edukacji Kulturalnej i Artystycznej (European Network of Observatories in the Field of Arts and Cultural Education – ENO). Partnerem konferencji był Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora CRICOTEKA, będący instytucją z bogatym doświadczeniem w organizowaniu i prowadzeniu działań z zakresu edukacji kulturalnej. Spotkanie zgromadziło kilkudziesięciu uczestników, wśród których znaleźli się przedstawiciele instytucji kultury i oświaty: animatorzy, edukatorzy, artyści, nauczyciele, badacze, pracownicy uniwersyteccy – związani z zagadnieniem edukacji artystycznej i kulturalnej.

Celem konferencji była wymiana doświadczeń i wiedzy, dyskusja na temat sytuacji, wyzwań i zadań edukacji artystycznej oraz kulturalnej. Rozmowa dotyczyła różnorodności jej modeli (ale też cech wspólnych) w europejskich krajach. Wśród prelegentów znalazło się 13 przedstawicieli 10 partnerskich instytucji ENO. Byli nimi: Mari Martin (University of the Arts Helsinki – Finlandia), Egge Kulbok-Lattik (Estonian Government Office – Estonia), Baiba Tjarve (Latvian Academy of Culture – Łotwa), Charlotte Svendler Nielsen (University of Copenhagen – Dania), Arno Neele i Zoë Zernitz (National Centre of Expertise for Cultural Education and Amateur Arts LKCA – Holandia), Sirikit Amann (KulturKontakt – Austria), Susanne Keuchel (Akademie der Kulturellen Bildung des Bundes und des Landes NRW – Niemcy), Nevelina Pachova (UNESCO Chair in Cultural Policies and Cooperation – Hiszpania); Ernst Wagner (UNESCO Chair in Arts and Culture in Education oraz University of Erlangen-Nuremberg – Niemcy), a także Joanna Orlik (Małopolski Instytut Kultury w Krakowie – Polska). Uczestnikami pierwszego polskiego panelu byli: Tomasz Plata (Akademia Teatralna w Warszawie), Łucja Piekarska-Duraj (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie), Tomasz Szkudlarek (Uniwersytet Gdański) oraz Edwin Bendyk (Collegium Civitas, Ośrodek Badań nad Przyszłością).

Konferencję zainicjowała dyskusja o roli edukacji artystycznej i kulturalnej w dobie odnowy tendencji populistycznych, nacjonalistycznych i antydemokratycznych – pojawiających się zarówno w Polsce, jak i na świecie. Podkreślano, że kultura i sztuka mają istotny wpływ na rzeczywistość społeczną oraz politykę krajową. To one, w rękach osób o konkretnych wizjach i interesach, mogą zarówno wpływać na generowanie niepokojów, rozwarstwień, konfliktów społecznych, jak i wzmacniać integrację, postawy tolerancyjne, pokojowe stosunki międzyludzkie i międzynarodowe.
Pierwszy panel – dotyczący edukacji kulturalnej w Polsce, a dokładnie polskiego paradygmatu w zakresie postrzegania roli kultury i edukacji – rozpoczął jego moderator Edwin Bendyk. Kontynuował on wywód o wpływie kultury wywieranym na gospodarkę, której jest częścią. Odwoływał się do hasła Kongresu Kultury Polski z 2009 roku „Kultura się liczy”, jak też pozostałych aspektów funkcjonowania społeczeństw i jednostek (hasło MIK „Kultura jest jak tlen”).

Pierwsze wystąpienie, pt. „Polski romantyzm i jego wpływ na polską kulturę po 1989 roku”, przedstawił Tomasz Plata. Odniósł się do najnowszej historii Polski, negując diagnozę Marii Janion z początku lat 90., zwiastującą zmierzch paradygmatu romantycznego. Plata zauważył, że romantyzm przetrwał w polskim społeczeństwie jako tradycja szczególnie uprzywilejowana. Przedstawił analizę obecnej sytuacji politycznej kraju, ale też diagnozę fenomenu wykorzystania odpowiednio dobranych elementów tradycji romantycznej. Podkreślił ich rolę jako instrumentów wywierania wpływu na społeczeństwo, a także stałą obecność paradygmatu romantycznego w praktykach i poglądach Polaków. Zauważył, że obecny od dekad paradygmat wykorzystywany w dyskursie prawicowym, lewicowym i centrowo-mieszczańskim na trwałe wpisał się w rzeczywistość społeczną, definiując tym samym tożsamość narodową.

Kolejną prezentację, pt. „»Wielka polityka«, polityka oświatowa i edukacja kulturalna”, wygłosił Tomasz Szkudlarek. Przybliżył on polityczny kontekst przekształceń polskiej edukacji kulturalnej zachodzący w szkołach od 2015 roku. Zwrócił szczególną uwagę na obecność narracji romantycznej w okresie PRL-u, również w polityce oświatowej, w tym podkreślając jej wpływ na społeczeństwo. Co więcej, jego zdaniem pomimo reform tradycja romantyczna wciąż funkcjonuje w polskim systemie oświaty. Szkudlarek wskazywał na występowanie po transformacji ustrojowej dwóch rodzajów polityki oświatowej: neoliberalnej, skutkującej oddolnym rozwarstwieniem społecznym (segregacja międzyszkolna), oraz bardziej socjalnej i klasowo inkluzywnej polityki PiS. Celem tej drugiej jest centralistyczne ujęcie społeczeństwa polskiego jako „narodu”, a nie oddolne – jako „społeczeństwa obywatelskiego”. W opinii profesora UG zagrożenie (tj. wykluczenie społeczne, rozwarstwienie, uprzywilejowanie poszczególnych grup społecznych) jest konsekwencją obu dyskursów. W pierwszym przypadku główny zarzut odnosił do wykluczenia niezaradnych życiowo osób o niskim statusie ekonomicznym i wykształcenia, przez co wymagających wsparcia państwa. Druga, narodowa wizja, jest w powyżej wspomnianych aspektach inkluzywna. Mimo to na poziomie etnicznym tworzy granice skutkujące takimi zjawiskami jak ksenofobia, rasizm, niepokoje społeczne, pielęgnacja różnic i konfliktów z innymi narodami.

Zagadnienie budowania tożsamości zbiorowej podniosła w swoim wystąpieniu „»Bogiem a prawdą«. Polska w opowieściach muzealnych” również Łucja Piekarska-Duraj. W tym celu przedstawiła przykłady różnorodnych narracji snutych przez Muzeum Dom Rodzinny Ojca Świętego Jana Pawła II w Wadowicach, Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku oraz Muzeum Okręgowe w Tarnowie. Zwróciła uwagę na duży wpływ instytucji muzealnych na świadomość Polaków i ich postrzeganie siebie jako wspólnoty narodowej. Piekarska-Duraj wskazywała na brak neutralności opowieści, które nie służą tylko przedstawieniu sekwencji zdarzeń. Często celowo ukierunkowane są na przedstawienie krzywd doświadczanych przez Polaków na skutek działań innych narodów (zwłaszcza w przypadku II wojny światowej). Podkreśla się też waleczność, patriotyzm, oddanie, mesjanizm. Przyczyn budowania tego typu narracji upatruje nie tylko w wizjach oraz interesach osób i instytucji wykorzystujących dziedzictwo kulturowe jako narzędzie do osiągania własnych celów, ale także w społecznej potrzebie przedstawienia bohaterskich i krzepiących autonarracji o Polakach.

Prezentacje zakończyło wystąpienie Joanny Orlik zatytułowane „Edukacja kulturalna a sprawa polska”. Przedstawiła ona kluczowe i pożądane kierunki rozwoju edukacji kulturalnej w Polsce. Odniosła się przy tym do punktu widzenia regionalnej instytucji kultury działającej na styku szczebla centralnego i oddolnego. Orlik podjęła kwestię współpracy i jej znaczenia dla rozwoju społeczeństwa, poprawy jakości życia i przeciwdziałania konfliktom i niepokojom społecznym. Jej spostrzeżenia, tak jak w przypadku poprzednich prelegentów, także odnosiły się do romantycznego paradygmatu opartego na solidarności. Umiejętnie wykorzystywany przez ludzi kultury może być narzędziem zmiany. Dyrektorka MIK podkreśliła również rolę edukacji kulturowej w tym zakresie. Swoje wystąpienie oparła na przykładzie programu „Bardzo Młoda Kultura”, który jest próbą znalezienia najlepszego modelu kooperacji pomiędzy instytucjami centralnymi a działalnością najbardziej lokalną.

Dyskusja podsumowująca pierwszą sesję skoncentrowała się wokół polskiego paradygmatu romantycznego naznaczonego mesjanistyczną mitologią. Funkcjonuje on na poziomie społecznym, a także jednostkowym. Ważnym elementem rozważań stała się również próba określenia, w jaki sposób narracja romantyczna będzie wyglądać w przyszłości i jak można ją wykorzystywać.

Kolejny panel został poprzedzony koncertem Capella Cracoviensis. Następnie Jan Tomasz Adamus wygłosił manifest artystyczny poświęcony roli sztuki i edukacji artystycznej w życiu człowieka.

Drugi moduł dotyczący edukacji kulturalnej w Europie rozpoczęło wystąpienie Mari Martin – „Pierwsze kroki w ramach obserwowania edukacji artystycznej i kulturalnej w Finlandii”. Prelegentka przedstawiła w nim Obserwatorium Edukacji Artystycznej i Kulturalnej powołane przez fiński rząd. Jego celem jest między innymi umożliwienie promocji edukacji artystycznej i kulturalnej, a także ułatwienie dostępu dzieciom do sztuki i kultury. Martin omówiła etapy rozwoju instytucji, współpracę tworzących go podmiotów, a także wyzwania i plany na przyszłość. Szczególną uwagę poświęciła wartościom, które przyświecają fińskiej oświacie. Są wśród nich dostępność, kształcenie ustawiczne, różnorodność kulturalna, zaangażowanie, równość, zrównoważony rozwój.

Egge Kulbok-Lattik w prezentacji „Estońska edukacja kulturalna – jak była tworzona i kształtowana przez różne ustroje polityczne” przybliżyła kwestię historycznego rozwoju edukacji kulturalnej i artystycznej w Estonii. Wystąpienie oparła na przykładzie estońskich domów wspólnotowych, w obrębie których funkcjonuje program różnorodnych zajęć artystycznych, kulturalnych, ale i społecznych. Ich unikatowy charakter określają otwartość i ukierunkowanie na wspólne działania. Zdaniem prelegentki ich wieloletnia działalność dobrze odzwierciedla politykę edukacyjną w zakresie sztuki i kultury Estonii, która twórczo rozwija potencjał odziedziczony po erze niepodległości sprzed II wojny światowej i czasów komunistycznych. Domy wspólnotowe wciąż pozostają podstawą sieci instytucji kultury.

Kolejny głos w debacie na temat wyzwań dla edukacji kulturalnej zajęła Baiba Tjarve. Na wstępie zaznaczyła, że na Łotwie coraz większą rolę odgrywa kultura, a także kreatywność, która jest jedną z najbardziej pożądanych kompetencji na rynku pracy. Wśród wyzwań wskazała na konieczność zmiany zakresu i formy prowadzenia edukacji kulturalnej w szkołach, w których brakuje równowagi pomiędzy przekazem wiedzy a umożliwianiem uczniom ekspresji twórczej. Tjarve wyraziła nadzieję, że kultura i rozwój kompetencji (czyli kreatywność) znajdą zasłużone miejsce w nadchodzącej łotewskiej reformie oświaty. Kolejnym wyzwaniem na Łotwie stało się zwiększenie dostępności do edukacji kulturalnej dla dzieci i młodzieży, w tym jej profesjonalnych form. Jak potwierdzają przywołane przez Łotyszkę badania, kontakt ze sztuką i kulturą od najmłodszych lat zwiększa zaangażowanie kulturalne w wieku dorosłym. Ostatni przywołany problem dotyczył braku kooperacji podmiotów odpowiedzialnych za edukację, czyli ministerstw edukacji i nauki oraz kultury, w zakresie realizowanych programów edukacji kulturalnej najmłodszych.

Drugi panel zakończyła dyskusja o roli dziedzictwa kulturowego w systemach edukacji – sposobów jego wykorzystania w nauczaniu oraz metod i stanowisk wobec przyswajania wiedzy na jego temat. Uczestnicy konferencji podzielili się także spostrzeżeniami o różnicach doświadczeń krajów postkomunistycznych i Europy Zachodniej. Prelegentki były pytane też o formę i miejsce edukacji artystycznej i kulturalnej w polityce krajowej, szkołach, programach nauczania, a także o dostępność oferty edukacyjnej skierowanej do dzieci. Ostatnia podjęta kwestia odnosiła się do postaci i roli trzeciego sektora w edukacji nieformalnej.

Kolejne wystąpienia w ramach ostatniego, trzeciego panelu rozpoczęła Zoë Zernitz prezentacją „Integracja edukacji artystycznej w szkolnym programie nauczania”. Podjęła w niej temat wyzwań dla edukacji artystycznej w Holandii, opracowanych na podstawie wielowymiarowych konsultacji społecznych. Zernitz zauważyła, że w zakresie edukacji artystycznej głównym wyzwaniem jest jej włączenie w proces edukacji formalnej. Istotne jest też zwiększenie jej skuteczności i oddziaływania poprzez integrację różnych dziedzin w jej obrębie. W tym celu przedstawiła założenia trzech stanowisk: multidyscyplinarnego, interdyscyplinarnego oraz transdyscyplinarnego, omawiając ich mocne i słabe strony. Holenderka na podstawie wyników badań wskazała, że łączenie w praktyce edukacyjnej różnych dziedzin sztuki i kultury ma pozytywny wpływ na zaangażowanie dzieci w działanie oraz lepsze zrozumienie przekazywanych treści. Omówiła również trudności związane z wdrożeniem w szkołach edukacji artystycznej łączącej w sobie różne dziedziny. Wśród nich wyróżniła konieczność posiadania specjalistycznych kompetencji przez edukatorów, a także zasobów instytucjonalnych (organizacja procesu edukacyjnego).

Zagadnienie wyzwań dla edukacji artystycznej i kulturalnej powróciło w prezentacji Sirikit Amann „Wyzwania związane z edukacją kulturalną w praktycznej działalności KulturKontakt Austria”. Amann rozpoczęła od zaprezentowania działalności swojej instytucji. Następnie omówiła sposoby realizacji programów edukacji kulturalnej we współpracy z instytucjami kulturalnymi i artystami. Omówiła ich wpływ na zaangażowanie dzieci i młodzieży w uczestnictwie w kulturze. W swoim wystąpieniu odniosła się również do wyzwań stojących przed edukacją kulturalną, w tym przezwyciężenia podejścia do edukacji kulturalnej w formie zajęć lekcyjnych skoncentrowanych na kilku dyscyplinach sztuki.

Ostatnią prezentację – „Uczestnictwo w życiu kulturalnym, różnorodność i cyfryzacja. Najnowsze wyzwania w edukacji artystycznej i kulturalnej w Niemczech” – wygłosiła Susanne Keuchel. Zauważyła, że obecnie dla edukacji artystycznej i kulturalnej Niemiec długotrwałym celem i największym wyzwaniem jest zmiana paradygmatu uczestnictwa w życiu kulturalnym. Wiążą się z tym przede wszystkim różnorodność międzykulturowa i cyfryzacja. Niemka w swoim wystąpieniu oparła się na wynikach badań dotyczących uczestnictwa w kulturze młodzieży z 2004 roku. Według nich istnieje zależność między charakterystyką domu rodzinnego (w zakresie dostępności dóbr kultury i partycypacji w kulturze) a sukcesem edukacyjnym – zarówno szkolnym, jak i kulturalnym. Keuchel – wychodząc od problemów i deficytów – przeszła do rozwiązań wdrożonych przez rząd federalny mających na celu redukowanie tej zależności. Są nimi m.in. ogólnokrajowe programy ukierunkowane na promocję współpracy podmiotów edukacyjnych ze szkół i środowisk pozaszkolnych, a także na rządowy program „Siła kultury. Sojusz na rzecz edukacji” utrwalający edukację artystyczną w przestrzeni społecznej.

W trakcie dyskusji słuchaczy z prelegentami na pierwszy plan wysunął się budzący kontrowersje temat podziału na wschodnią i zachodnią Europę. Wskazywano, że różnice między europejskimi państwami odnoszące się do działań i programów edukacji kulturalnej mają swoje źródła w historycznych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych uwarunkowaniach poszczególnych krajów. Podano w wątpliwość sens utrzymywania takich podziałów i mówienia o dwóch „prędkościach” rozwoju krajów europejskich. Zauważono również, że różnice zależne są w dużej mierze od zasobów – głównie budżetów przeznaczanych na programy rozwoju edukacji kulturalnej oraz badania w tym obszarze.

podsumowaniu konferencji Edwin Bendyk nakreślił dwa główne zagadnienia odnoszące się do sytuacji, uwarunkowań i wyzwań edukacji artystycznej i kulturalnej w Europie. Pierwsze z nich to przekonanie, że „przeszłość ma znaczenie”. Publicysta zauważył, że dziedzictwo kulturowe utożsamiane z przeszłością może być wykorzystane do realizacji różnych celów i interesów. Mogą być nimi potrzeba rozwoju społecznego, edukacja dzieci i młodzieży, ale też narzędzie wpływu, a nawet manipulacji. Zagadnienie przeszłości odniósł również do kwestii instytucji kultury i ich trwałości. Dotyczy to szczególnie krajów postkomunistycznych, które w spuściźnie po poprzednim ustroju politycznym otrzymały nie tylko infrastrukturę, ale także wartości przyświecające powstałym wówczas instytucjom. Drugie zagadnienie podsumowujące prezentacje prelegentów oraz wypowiedzi publiczności odnosiło się do teraźniejszości. Bendyk wskazał m.in. na wyzwania dla edukacji artystycznej i kulturalnej, które tworzą dynamiczne i często nieprzewidywalne w skutkach zmiany społeczne. Do takich należą migracje ludności, postęp technologiczny, cyfryzacja czy pogłębiające się nierówności społeczne.