W Polsce funkcjonuje coraz więcej obserwatoriów kultury, zarówno regionalnych (śląskie i wielkopolskie), jak i miejskich (np. Bydgoszcz). W ramach programu Obserwatorium Kultury Narodowego Centrum Kultury planowane jest uruchomienie sieci obserwatoriów kultury, powstał też dokument z założeniami ich funkcjonowania. W Małopolskim Instytucie Kultury w 2010 roku odbyło się jedno z pierwszych spotkań na temat obserwatoriów. Pisaliśmy wtedy:
Idea obserwatorium kultury wpisuje się w szereg działań realizowanych obecnie w Polsce, dążących do stworzenia nowoczesnego systemu monitoringu i diagnozy poszczególnych obszarów (sektorów) życia społecznego, związanych z prowadzeniem polityki rozwoju (takich jak: kultura, gospodarka, rynek pracy, edukacja, nauka i technologie, sytuacja społeczna i demograficzna). Działania te wynikają z założenia, że bardzo trudno jest realizować politykę rozwoju lub opracowywać strategie planistyczne bez dokładnego obrazu sytuacji oraz diagnozy wyzwań i barier rozwojowych.
Zarządzanie rozwojem regionalnym
Obecnie w Małopolsce rozpoczyna się proces programowania i wdrażania działań na podstawie nowej Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego. Dla monitoringu tych działań w regionie powstało Małopolskie Obserwatorium Rozwoju Regionalnego (a planowane rozwiązania ogólnopolskie będą bazować na doświadczeniach województwa małopolskiego w tym zakresie):
Projektodawcy wskazują na obecny brak systemowych rozwiązań związanych z monitorowaniem efektów prowadzonej polityki rozwoju. […] W efekcie na poziomie regionalnym gromadzone są oraz przetwarzane dane i informacje w różnych, niezależnych od siebie układach, co powoduje brak możliwości dokonywania porównań w układzie regionalnym. Utrudnia to wykonywanie zadań nałożonych na ministra właściwego ds. rozwoju regionalnego. Stworzenie systemu monitorowania polityki rozwoju wraz z jednolitym systemem gromadzenia danych statystycznych i raportów strategicznych pozwoli na stworzenie jednolitego systemu raportowania strategicznego zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym. [podkr. red.] System monitorowania ma określać rodzaje danych i informacji niezbędnych dla badania zmian w przestrzeni wynikających z realizowanych interwencji publicznych (wskazanych w strategiach i programach), określać obowiązki poszczególnych podmiotów (ministrów właściwych; jednostek samorządu terytorialnego) – dostarczanie informacji/sprawozdań wg standardów określonych przez ministra właściwego ds. rozwoju regionalnego. System monitorowania na poziomie krajowym dostarczał będzie danych/informacji niezbędnych dla przygotowywania raportów o rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym kraju (co 3 lata). Zgodnie z KSRR, Krajowe Obserwatorium Terytorialne, wespół z tworzonymi przez samorządy województw Regionalnymi Obserwatoriami Terytorialnymi stanowi podstawę zintegrowanego systemu monitorowania i ewaluacji polityk rozwojowych mających wpływ terytorialny. [podkr. red.] (źródło: www.samorzad.lex.pl)
Małopolska może zatem pochwalić się stworzeniem funkcjonującego systemu monitoringu rozwoju. Schemat działania MORR-u można znaleźć w prezentacji Jacka Woźniaka, pełnomocnika Zarządu Województwa Małopolskiego ds. Planowania Strategicznego pt. Małopolskie Obserwatoria Rozwoju Regionalnego – nowy instrument zarządzania regionem. Schemat zarządzania regionalną strategią rozwoju Małopolski opisany jest w tym dokumencie.
Zarządzanie rozwojem regionalnym a badania kultury
Zarządzanie rozwojem jest zatem ważnym punktem odniesienia dla regionalnych obserwatoriów kultury. To też duże wyzwanie: jak połączyć ideę obserwacji zjawisk w kulturze z monitoringiem rozwoju w obszarze/sektorze kultury. W Małopolsce np. nowa strategia rozwoju obowiązująca w latach 2012-2020 skupia się (w kontekście kultury) na rozwoju przemysłów czasu wolnego i komercjalizacji dziedzictwa kulturowego, choć nie tylko. A monitoring strategii powinien podążać za strukturą strategii:
Aby rzecz jeszcze skomplikować, do zakresu działań obserwatoriów kultury warto dodać monitoring krajowej Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego:
Można oczywiście wskazać główne obszary badań sektora kultury. Schemat mógłby wyglądać następująco:
- Impakt kultury na rozwój regionu i rozwój lokalny (w jaki sposób kultura „dokłada się” do rozwoju gospodarczo-społecznego);
- Gospodarka w sektorze kultury: przemysły kreatywne oraz przemysły czasu wolnego;
- Tematyczne dyscypliny (branże) artystyczne i kulturalne (film, teatr, muzyka, sztuki wizualne itp.);
- Przestrzenne aspekty rozwoju sektora kultury (subregiony funkcjonalne);
- Organizacje pozarządowe i działania społeczno-obywatelskie w obszarze kultury;
- Uczestnictwo w kulturze oraz praktyki kulturowe (w tym: analizy zmian technologicznych i społecznych)
- Zarządzanie sektorem kultury (ewaluacja zarządzania publicznego w sektorze kultury);
- Funkcjonowanie publicznych instytucji kultury;
- Badania międzysektorowe: edukacja (oświata) a kultura, usługi społeczne a kultura, innowacje i technologie a kultura;
- Mechanizmy finansowanie kultury (mecenat publiczny i prywatny);
- Rozwój kapitału społecznego i kulturowego;
- Edukacja artystyczna i kulturalna;
- Promocja i marka regionu (w tym: promocja przez kulturę);
- Kształtowanie polityk kultury; usługi publiczne w obszarze kultury (w tym: partycypacja społeczna);
- Dziedzictwo kulturowe, badania kultury regionalnej;
- Media i komunikacja społeczna.
Wykazane obszary nie są wyłączne, w rzeczywistości mocno łączą się w różne grupy wzajemnych powiązań i relacji. Realizacja badań będzie również polegała na łączeniu tych obszarów według różnych konfiguracji. Żadne obserwatorium nie będzie miało również możliwości, aby zająć się wskazanym powyżej „wszystkim”, z pewnością nie jest to też konieczne (albowiem aktorzy badań kultury w regionie są liczni). Dla regionalnych obserwatoriów kultury ważne jest połączenie dwóch istotnych funkcji:
- monitoringu rozwoju kultury w regionie (cel: wsparcie dla decydentów politycznych odpowiedzialnych za zarządzanie politykami rozwoju);
- prowadzenia badań i analiz kultury (cel: animacja debaty obywatelskiej, rozwój kompetencji aktorów i podmiotów kultury w regionie).
Współpraca obserwatoriów kultury i rozwoju
Dwie wskazane powyżej funkcje odpowiadają projektowanemu umiejscowieniu obserwatoriów kultury na styku dwóch systemów: zarządzania kulturą (ogólnopolska sieć ROK-ów) i zarządzania rozwojem regionalnym (sieć regionalnych obserwatoriów rozwoju). Sieć regionalnych obserwatoriów kultury jeszcze długo nie powstanie, choćby z tej przyczyny, że trzy funkcjonujące dzisiaj ROK-i są dopiero we wstępnej fazie budowy (prowadzą projekty badań społecznych w obszarze kultury, ale nie są zunifikowane z systemem zarządzania rozwojem). Istnieje za to ich system wsparcia na poziomie krajowym: program Obserwatorium Kultury NCK, program dotacyjny Obserwatorium Kultury MKiDN-u, system Obserwatorium Żywej Kultury. Ten system rozwija się „w działaniu”, wykorzystując pojawiające się możliwości. Drugi system – sieć regionalnych obserwatoriów rozwoju – będzie rozwijany w ramach wdrażanego obecnie nowego, „zintegrowanego modelu zarządzania rozwojem kraju” (więcej w tym dokumencie na s. 24). System ten jest nieporównywalnie bardziej rozbudowany oraz ma charakter strategiczny, jest też zapisany w prawie. Tu z kolei istotnym problemem jest wdrożenie systemu analizy ogromnej liczby danych i informacji, tak aby wykorzystywać je w zarządzaniu (tzw. evidence-based management).
Małopolskie Obserwatorium Kultury (w fazie budowy):
- prowadzi projekty badawcze sektora kultury,
- tworzy analizy i ekspertyzy dotyczące zarządzania sektorem kultury,
- współpracuje z Forum Kraków (siecią podmiotów sektora animacji kultury),
- współpracuje z Małopolską Radą Obserwatoriów Rozwoju Regionalnego,
- monitoruje wydarzenia w regionie związane z rozwojem i zarządzaniem publicznym w sektorze kultury,
Celem na kolejne lata jest bliższa współpraca z Małopolskim Obserwatorium Rozwoju Regionalnego przy realizacji programu monitoringu strategii rozwoju Małopolski.