Podsumowanie raportu Nowa sprawozdawczość instytucji kultury

Diagnoza
Główny Urząd Statystyczny (GUS), a dokładnie Ośrodek Statystyki Kultury w Krakowie, prowadzi stały, coroczny program gromadzenia i analizy sprawozdań podmiotów (instytucji kultury oraz innych jednostek) prowadzących działalność kulturalną. Badanie sprawozdawcze GUS jest najbardziej rozbudowanym źródłem informacji o kulturze – rozumianej jako (1) działalność podmiotów prywatnych, pozarządowych i publicznych (2) w zinstytucjonalizowanej sferze kultury (3) mierzona liczbą odbiorców i uczestników (4) korzystających z oferty kulturalnej – w Polsce. Jednakże budzi ono obecnie wiele zastrzeżeń dotyczących metodologii, kształtu formularzy, otwartości i dostępności zgromadzonych danych.

Tajemnica statystyczna narzuca obowiązek agregowania danych do poziomu uniemożliwiającego rozpoznanie pojedynczych podmiotów. Dlatego nie można mieć dostępu do danych powiązanych z poszczególnymi podmiotami, nawet jeśli mają one charakter publiczny. Zazwyczaj nie można z tego powodu otrzymać pełnych informacji o pojedynczych gminach, ponieważ dany typ instytucji może reprezentować jedna placówka.
GUS nie może informować, które instytucje zostały poproszone o wzięcie udziału w badaniu, a które nie dopełniły obowiązku sprawozdawczego lub wcale nie musiały podjąć tego działania. Nie można zatem oszacować skali „dziur w systemie” w stosunku do oczekiwanego pełnego obrazu sytuacji. Znowu jest to ważne przy analizowaniu mniejszych obszarów funkcjonalnych obejmujących np. powiat lub gminę.
Badanie nie odróżnia zadań publicznych (czyli oferty kulturalnej realizowanej w trybie równego dostępu do dóbr kultury, gwarantowanego przez polski porządek prawny) od oferty komercyjnej. Nie można zatem w pełnym zakresie użyć tych danych do ewaluacji publicznej polityki kulturalnej państwa i samorządów.
Badanie zostało stworzone z myślą o scentralizowanym systemie obejmującym bardzo konkretną grupę instytucji kultury podzielonych według ściśle określonej typologii funkcjonalnej. Dziś formaty te uległy „zmieszaniu”, a państwowy system centralny został zastąpiony samorządowym systemem rozproszonym. Dodatkowo zapanowała pełna dowolność w zlecaniu zadań publicznych w dziedzinie kultury podmiotom zewnętrznym. W jednej gminie zadania wykona samorządowy dom kultury, a w innej te same zadania wykona 15 organizacji pozarządowych. Tej drugiej sytuacji system już raczej nie wychwyci.
Formularze tworzą bardzo zamkniętą strukturę formatów działalności kulturalnej, którą można określić mianem wzorca powinności kulturalnych instytucji kultury danego typu. Przykładowo: jeśli dom kultury nie pasuje do tego wzorca, nie ma możliwości wykazania swojej oferty w formularzu, a jeśli biblioteka pełni dodatkowo funkcje domu kultury, to ta część jej działalności znika z systemu sprawozdawczego.
Formularze zmuszają do bardzo skrupulatnego zliczania odbiorców oferty. Jedynym miernikiem oferty jest tu praktycznie skala uczestnictwa. W tak zorganizowanym systemie organizatorzy i mecenasi kultury mogą się „zmierzyć” jedynie tym wskaźnikiem, a to może inspirować do specyficznego biegu po kolejne „rekordy”. A ponieważ badania GUS to jedyny w miarę pełny system informacji o skali uczestnictwa w kulturze (obok sondaży, badań czytelnictwa, diagnozy społecznej), pozyskane w ich wyniku dane są zbyt daleko interpretowane, wykorzystuje się je m.in. do pogłębionych diagnoz kultury bez uwzględnienia specyfiki źródła informacji.
Tylko część danych zgromadzonych w ramach badań udostępnia się bezpośrednio do analiz poprzez Bank Danych Lokalnych (BDL), czyli podstawową platformę GUS upowszechniającą opracowane dane źródłowe. Kolejną porcję danych można odnaleźć w publikacjach GUS, po inne należy się zwrócić z bezpośrednim zapytaniem do tego urzędu.

Propozycja nowego narzędzia sprawozdawczego
Poszukując odpowiedzi na pytanie, jak udoskonalić obowiązujący obecnie model statystyki, zdefiniowaliśmy kilka kluczowych obszarów wymagających zmiany postępowania w ramach procesu pozyskiwania danych statystycznych.

Celem współczesnej statystyki opartej na systemie raportów przekazywanych przez instytucje kultury powinno być badanie dostępności kultury. Wynika to w dużej mierze z istnienia wielu komplementarnych programów badawczych w sektorze kultury. Skupiając się na dostępności, mniej uwagi będziemy przywiązywać bezpośrednio do (skali) uczestnictwa w kulturze. Aspekt ten analizowany i opisywany jest bowiem w innych programach badawczych, które lepiej odgrywają swoją rolę. Tworzenie modelu statystycznego obejmującego wszelkie możliwe aspekty działania instytucji kultury zakończyłoby się naszym zdaniem porażką. Liczba danych koniecznych do sprawozdania byłaby bowiem tak duża, że wpłynęłaby negatywnie na stopień zwrotności ankiet sprawozdawczych oraz na rzetelność podawanych w nich informacji.
Badanie powinno dotyczyć wyłącznie sektora kultury finansowanego publicznie, ponieważ GUS rozpoczyna obecnie program mapowania sektora przemysłów kreatywnych i ponownie rodzi się ryzyko dublowania danych w dwóch programach badawczych oraz zwiększenie objętości ankiety sprawozdawczej. Wszystko to składa się na proponowaną zmianę w nowym systemie sprawozdawczości. Zdecydowaliśmy się: (1) włączyć do naszego badania – w szerokiej skali – podmioty pozarządowe i firmy oraz (2) skupić się wyłącznie na kulturze finansowanej publicznie. Dla wyjaśnienia: punkt drugi stanowi tu zawężenie pierwszego. Oznacza to, że w naszym modelu badaniem statystycznym obejmiemy wyłącznie te organizacje pozarządowe (NGO) i te przedsiębiorstwa, które podejmują działania realizowane ze środków z publicznych np. przetargów i konkursów. Podążanie śladem pieniędzy publicznych wydaje nam się jedyną skuteczną strategią, kiedy myślimy o jednoczesnym: (1) uwzględnieniu w badaniu podmiotów niebędących wąsko rozumianymi instytucjami kultury (firmy, NGO) i (2) zachowaniu reprezentatywności i porównywalności danych. Jednocześnie zastosowanie takiego podejścia wzmocni państwo oraz jednostki samorządu terytorialnego w prowadzeniu polityki kulturalnej i rozwojowej opartej na faktach. Poznamy ogół działalności kulturalnej finansowanej ze środków publicznych w Polsce, a nie tylko tę działalność, która prowadzona jest przez uznane (mocą ustawy czy tradycyjnego uzusu) instytucje kultury.
Proponujemy porzucenie systemu „zdefiniowanego kwestionariusza” (w którym instytucja znajduje pytania ściśle przypisane do zadeklarowanego formatu). Jesteśmy przekonani, że dostępności kultury nie można utożsamiać – jak się to robi w starym systemie – z dostępnością formatów/typów instytucji kultury. Proponujemy w zamian otwarty system. Każda instytucja może w nim przedstawić realizowane działania, wybierając je spośród licznych możliwości przypisywanych różnym formatom podmiotów. Upraszczając – osoba prowadząca dom kultury może w nowym modelu formularza wskazać, że w ramach swojej działalności jej jednostka jednocześnie: realizuje wystawy, prowadzi małą bibliotekę, organizuje warsztaty dla dzieci i seniorów, obsługuje koncerty, lokalne seanse filmowe oraz spektakle teatralne. Wszystko to w jednym formularzu, dla jednej i tej samej instytucji. Oferta horyzontalna nie jest wszak zabroniona i nowa propozycja sprawozdawczości korzysta z braku tego rodzaju ograniczenia.
Proponujemy, aby każdy podmiot kultury samodzielnie zdefiniował listę działań (przedsięwzięć, zadań publicznych), które zrealizował w ciągu roku sprawozdawczego, a następnie każde z nich opisał z zastosowaniem dostosowanych do typu działania kategorii analitycznych. W takim układzie każde działanie może być opisane dokładnie w takich kategoriach, jakie są najbardziej przystające zdaniem respondenta. Proponujemy listę siedmiu możliwych kategorii:
1. Działania edukacyjne (warsztaty, lekcje, zajęcia/ trening i coaching/ spotkania, odczyty, prelekcje/ sesje, seminaria naukowe, kongresy, konferencje/ koła, kluby/ prowadzenie zespołów, grup/ konkursy i przeglądy)
2. Księgozbiory, kolekcje i archiwa (udostępnianie i pozyskiwanie księgozbiorów multimediów, bibliotek cyfrowych i baz informacji/ udostępnianie i pozyskiwanie archiwaliów/ udostępnianie i pozyskiwanie muzealiów)
3. Badania i analizy (badania naukowe i inne/ badania potrzeb i diagnozy/ badania jakości usług i ewaluacyjne)
4. Działania wydawnicze (publikacje książkowe (z ISBN)/ periodyki i czasopisma (z ISNN)/ aplikacje mobilne i serwisy internetowe/ pozostała działalność wydawnicza)
5. Ochrona dziedzictwa (konserwacja zbiorów/ digitalizacja zbiorów)
6. Wydarzenia (wystawy, ekspozycje/ seanse filmowe/ spektakle/ koncerty i wydarzenia muzyczne/ prezentacje, rekonstrukcje, uroczystości)
7. Udostępnianie infrastruktury i zasobów (rzeczowe – udostępnianie infrastruktury/ ludzkie – wsparcie, oddelegowanie pracowników instytucji/ informacyjne – konsultacyjne, doradcze, wsparcie merytoryczne/ finansowe – regranting)

Zapraszamy również do przeczytania samego raportu, recenzji naukowych raportu, komentarzy praktyków i ekspertów dotyczących roli i funkcji statystyki publicznej w obszarze kultury oraz zapoznania się z narzędziem online do sprawozdawczości podmiotów kultury.