Dostępność kultury jako główny temat sprawozdawczości instytucji kultury

Jednym z głównych zadań statystyki publicznej w obszarze kultury jest gromadzenie i opracowywanie sprawozdań instytucji kultury z prowadzonej działalności. Dzięki temu badaniu GUS zbiera informacje o systemie instytucji kultury w Polsce (liczba i rodzaje instytucji) oraz o prowadzonej przez nie działalności kulturalnej (liczba i rodzaje przedsięwzięć jak również liczba odbiorców i uczestników). System ten jest tak skonstruowany, że na podstawie dostępnych informacji można przede wszystkim analizować skalę i zakres uczestnictwa w tzw. kulturze instytucjonalnej (można liczyć osoby „przekraczające progi” instytucji kultury lub te biorące udział w wydarzeniach organizowanych przez te instytucje).
System sprawozdań GUS-u zmaga się również z dwoma głównymi problemami wynikającymi z historii jego powstania. Został on stworzony dla sprawozdawczości podmiotów, które stanowiły jednolity państwowy system instytucji, a uczestnictwo w kulturze ex definitione zostało powiązane z formalnymi instytucjami kultury i sztuki. Obecnie żadnego, jednolitego systemu instytucji kultury nie ma, ponadto pojawiły się podmioty prowadzące działalność kulturalną, a niebędące formalnie instytucjami kultury (organizacje pozarządowe, przedsiębiorstwa prywatne, itp.). Podobnie jest z uczestnictwem w kulturze. W dyskursie badaczy kultury dominują zupełnie inne koncepcje socjologiczne tej kategorii. Z tych stwierdzeń wynika że:

• nie wiadomo jak, według jakich zasad, utworzyć listę instytucji, które powinny przedstawiać sprawozdania z prowadzonej działalności kulturalnej;
• nie wiadomo, jakie informacje gromadzić w sprawozdaniach instytucji kultury skoro to narzędzie nie może być prawomocne dla oceny skali i zakresu uczestnictwa w kulturze.

W ramach projektu „Poprawa jakości gromadzenia danych o publicznych i niepublicznych instytucjach kultury w Polsce” chcielibyśmy zaproponować inną filozofię gromadzenia danych o podmiotach prowadzących działalność kultury. Nasza propozycja wynika z kilku założeń:

• dostęp do kultury jest istotnym publicznym zadaniem realizowanym przez państwo i samorządy. W tym celu przekierowują one środki publiczne na finansowanie i współfinansowanie kultury. Istnieje kilka bardzo konkretnych mechanizmów administracyjnych służących temu celowi. Określona liczba podmiotów prowadzi działalność kulturalną z wykorzystaniem tych środków publicznych;
• uczestnictwo w kulturze (jego skala czy formy praktyk kulturowych) jest zależne od dostępności kultury, w tym od działalności podmiotów kultury finansowanych z publicznych środków;
• dostępność kultury może być analizowana na wiele sposobów, ale istotne jest wydzielenie usług publicznych w obszarze kultury (co jest wspierane w ramach obowiązujących polityk kulturalnych, o dostępności „czego” chcemy wiedzieć) oraz rozróżnienie kategorii wpływających na dostępność/ niedostępność kultury (geografia, kompetencje, wiek, dysfunkcje, finanse, wartości, pochodzenie etniczne, itp.);
• podstawą dla zrozumienia dostępności kultury jest analiza wybranego obszaru funkcjonalnego, np. gminy. W grę wchodzi analiza krajobrazu instytucjonalnego kultury, modelu finansowania kultury, zakresu oferowanych usług publicznych, jakości infrastruktury, kompetencji pracowników sektora kultury, trendów zmian, lokalnych metod animacji kultury i interwencji społecznej. Tego typu informacje powiązane np. z diagnozami społecznymi i konkretnymi badaniami społecznymi mogą być użytecznym narzędziem dla programowania działań rozwojowych oraz oceny dostępności kultury w Polsce.

W oparciu o te założenia stworzyliśmy metodykę i narzędzie do prowadzenia badań sprawozdawczych podmiotów kultury w Polsce służących zbieraniu informacji o dostępności kultury (jest ono obecnie w fazie badań pilotażowych służących jego ewaluacji). W teorii mogłyby one zastąpić obecne kwestionariusze K używane przez GUS do sprawozdawczości. Metodę tę można opisać w kilku punktach.
1. W badaniach sprawozdawczych powinny wziąć udział podmioty prowadzące w danym roku działalność kulturalną finansowaną lub współfinansowaną publicznie (problemem jest to skąd wziąć taką listę).
2. Działalność kulturalną należy zoperacjonalizować jako realizację kilku/ kilkunastu usług publicznych w obszarze kultury. One są wskaźnikowe. Celem nie jest eksploracja tematu, co może być działalnością kulturalną ale zajęcie się tym, co stanowi priorytet w polityce kulturalnej państwa.
3. Większość podmiotów nie zdaje sobie sprawy (i nie musi), że zapewnia „jakiś” dostęp do dóbr kultury. Zatem formularz powinien być tak skonstruowany, aby pytać o to, co jest realizowane realnie, a nie o to, jak respondenci oceniają realizację postulatu dostępności kultury.
4. Sprawozdania poszczególnych podmiotów powinny być analizowane wspólnie dla całego wyznaczonego obszaru funkcjonalnego być według ustalonego algorytmu. Celem analizy powinno być sformułowanie wskaźników dostępności kultury oraz opis modeli „dostarczania” kultury za publiczne środki dla poszczególnych obszarów funkcjonalnych.
Według naszych dotychczasowych doświadczeń takie badania sprawozdawcze są możliwe. Dokładnie zostanie to ocenione w raporcie końcowym z tego badania po realizacji całości badań pilotażowych. Ale pierwsze informacje już teraz mogą zostać przekazane.
Po pierwsze jest możliwe stworzenie listy najistotniejszych podmiotów kultury obejmującej instytucje kultury, szkoły artystyczne, kulturalne placówki oświatowe, wybrane organizacje pozarządowe, przedsiębiorstwa prywatne, , instytucje kościelne, które z różnych źródeł otrzymują środki publiczne na prowadzenie działalności kulturalnej. Taką listę stworzyliśmy w oparciu o różne źródła i zestawienia. Obecnie nie jest to proste i taka praca ma charakter badawczy i eksploracyjny.
Po drugie przyjęliśmy listę dziewięciu głównych wiązek usług publicznych w obszarze kultury wraz definicjami. Mogę one być kluczem dla zrozumienia, jakie „dobra kultury” powinny być dostępne dla uczestników. Ocena dostępności tych usług będzie polegała na opracowaniu wskaźników zagregowanych opisujących dany obszar funkcjonalny w oparciu o informacje pochodzące od poszczególnych podmiotów kultury prowadzących działalność kulturalną. Usługi te są następujące:

• animacja kulturalna i społeczna;
• edukacja kulturowa (w tym: edukacja kulturalna, edukacja artystyczna, edukacja medialna);
• impresariat oraz produkcja artystyczna i kulturalna (nowe dzieła);
• dostęp do informacji i wiedzy, wsparcie i rozwój czytelnictwa;
• ochrona i wprowadzanie we współczesne obiegi dziedzictwa kulturowego i naturalnego;
• inicjowanie i wspieranie aktywności społecznej i gospodarczej w dziedzinie kultury;
• kształtowanie przyjaznej przestrzeni publicznej i obywatelskiej;
• marketing terytorialny z wykorzystaniem kultury, organizacja wspólnotowych wydarzeń z wykorzystaniem kultury;
• organizacja turystyki, kultura fizyczna i rekreacja.

Po trzecie ustaliliśmy listę możliwych typów barier utrudniających dostęp do kultury. Ich porównanie z informacjami o działalności kulturalnej realizowanej w gminie pomoże w opisie ich znaczenia dla uczestników kultury w danym obszarze funkcjonalnym. Typy barier dostępności są następujące:

• opłaty i bilety w ramach przedsięwzięć realizowanych z publicznych środków (bariery finansowe);
• jakość i zakres oferowanych usług (bariery związane z niedoborem lub nadreprezentacją zadań lub działań w kulturze ze względu na wiek, potrzeby kulturalne, style uczestnictwa w kulturze, czas i terminarz pracy);
• przestrzenna i komunikacyjna odległość od usług (bariery związane z niemożnością dotarcia i jego dodatkowym kosztem do poniesienia);
• niedopasowanie usług dla osób z dysfunkcjami lub osób niepełnosprawnych (bariery związane ze szczególnymi potrzebami i rozwiązaniami dostosowanymi do tego typu uczestników kultury);
• niedopasowanie usług dla osób i społeczności z grup mniejszości etnicznych i innych (bariery, językowe, interkulturowe, religijne utrudniające dostęp do kultury);
• niedopasowanie usług dla osób nieposiadających kompetencji społecznych i kulturowych umożliwiających czynne uczestnictwo w oficjalnym, instytucjonalnym systemie kultury.

Przy użyciu tej metody możliwe będzie zebranie informacji o poszczególnych podmiotach kultury (krajobraz instytucji), o prowadzonej działalności kulturalnej (oferta i modele działań), o dostępności kultury na tle obszarów funkcjonalnych, o trendach zmian i modelach interwencji publicznej w obszarze kultury (kierunki wsparcia). Ograniczeniem tej metody jest skupienie się na ofercie kulturalnej/ działalności kulturalnej podmiotów kultury oraz na zadaniach finansowanych lub współfinansowanych publicznie. W grudniu wszystkim zainteresowanym udostępnimy nasze narzędzie oraz raport z jego pilotażu. Ważną częścią raportu będzie podsumowanie debaty eksperckiej przeprowadzonej w 2014 roku poświęconej statystyce publicznej w obszarze kultury.