Relacja z XI spotkania Forum Kraków poświęconego zadaniom instytucji kultury (domów i ośrodków kultury) z perspektywy organizatora – samorządu
Samorządowe instytucje kultury są niezależnymi podmiotami publicznymi (w prowadzeniu własnej działalności i zaciąganiu zobowiązań finansowych) oraz jednocześnie samorządowymi jednostkami organizacyjnymi (nabywają i tracą podmiotowość na podstawie decyzji władz samorządu – uchwały rady lub sejmiku). Instytucje kultury są zatem z samorządem połączone silnymi więzami:
- mianowanie dyrektora instytucji kultury leży w gestii władz samorządowych;
- określenie i wprowadzanie zmian do statutu instytucji kultury leży w gestii władz samorządowych;
- określanie wysokości dotacji podmiotowych i celowych (w tym inwestycyjnych) leży w gestii władz samorządowych.
Z perspektywy samorządu instytucje kultury, powołane przez nie do funkcjonowania, są platformami do realizacji lokalnych polityk kultury – wyznaczanych przez samorząd. W czym ma się zatem przejawiać ich niezależność? W wymiarze strategicznym – w myśl ustawy o prowadzeniu działalności kulturalnej – „jednostki samorządu terytorialnego organizują działalność kulturalną, tworząc samorządowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym”. W wymiarze organizacyjnym – w myśl tej samej ustawy – „organizator zapewnia instytucji kultury środki niezbędne do rozpoczęcia i prowadzenia działalności kulturalnej oraz do utrzymania obiektu, w którym ta działalność jest prowadzona”. Mówiąc inaczej: samorząd jest odpowiedzialny za realizację programu usług publicznych w obszarze kultury (taki obowiązek nakłada ustawa o samorządzie) poprzez finansowanie działalności kulturalnej „niezależnych” instytucji kultury (taki obowiązek nakłada ustawa o prowadzeniu działalności kulturalnej). Rodzi się zatem pytanie, jak samorząd (organizator) może wyznaczać zadania instytucji kultury:
- określając cele do osiągnięcia (dyrektor dobiera narzędzia do ich efektywnego i skutecznego osiągnięcia)?
- opisując program zadań do realizacji (dyrektor jest koordynatorem tego planu i nie wpływa na jego kształt)?
- wskazując pożądany kierunek działań i rozwoju instytucji (dyrektor jest menadżerem tego kierunku)?
Modelowych rozwiązań tego dylematu można wskazać kilka: od pełnej zależności i dyspozycyjności instytucji (która staje się „oddziałem” urzędu), poprzez model aktywny – kontraktowy (organizator ustala co i za ile „kupuje” oraz rozlicza z efektywności i skuteczności)oraz model aktywny -negocjacyjny (organizator i dyrektor są elastycznymi partnerami w realizacji działań) do modelu niezależnego (organizator przekazuje środki finansowe i kontroluje jedynie poprawność ich księgowania pozostawiając dowolność dyrektorowi). Model aktywny może być gorszy od modelu zależnościowego jeśli organizator wskazuje do realizacji działania miałkie i nierozwojowe. Model niezależny może być lepszy od aktywnego, jeśli za dyrektora ma się sprawnego i profesjonalnego menadżera znającego sektor kultury „lepiej od samorządu”. Choć wydaje się, że model aktywny będzie najlepszy dla rozwoju nowoczesnych polityk kultury oraz funkcjonowania demokracji lokalnej.
Zaproszeni goście, a byli nimi Zbigniew Wdowiak, zastępca prezydenta Kutna oraz Teresa Jankowska, burmistrz Brzeszcz, wskazali, że w rzeczywistości dominuje model niezależny z elementami modelu zależnościowego i aktywnego – sobie za cel stawiają zmianę tego stanu – nie tylko w wymiarze współpracy urząd gminy – instytucje kultury, ale również zaangażowania mieszkańców, działalności rady gminy i partnerstwa z organizacjami społecznymi. Uczestnicy Forum Kraków zapraszając do udziału w spotkaniu gości z Kutna i Brzeszcz, chcieli poznać, jakie zadania wskażą domom/ ośrodkom kultury przedstawiciele władz samorządowych starających się wprowadzać do gmin model aktywny – mogący wytworzyć przestrzeń do zmiany oraz zdynamizować aktywność obywatelską. Wtedy zadane zadania nie będą narzucaniem woli, ale wyrazem decyzji wynikających z lokalnej debaty. Bo należy stwierdzić, że samorządy świadomie budujące polityki rozwoju kultury są wciąż w mniejszości.
Prezydent Zbigniew Wdowiak w swojej prezentacji przedstawił analizę sektora kultury w mieście w kontekście wyzwań związanych ze zmianą modelu zarządzania kulturą przez samorząd. Wskazał trzy istotne problemy:
- brak spójnej i jasno określonej polityki kulturalnej samorządu;
- brak systemu oceny jakości funkcjonowania instytucji kultury;
- brak systemu oceny rezultatów działalności instytucji kultury, opartego o wystandaryzowane wskaźniki
Analizując zadania domu/ ośrodka kultury z perspektywy organizatora zaproponował 3 obszary działań, ważne w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego miasta:
- skuteczna, szeroka informacja o działaniach i wydarzeniach kulturalnych, promocja działalności, marketing kultury, w tym współtworzenie marki miasta – wzrost atrakcyjności miasta i jego promocja;
- pełnienie funkcji centrum edukacji obywatelskiej (kształtowania społeczeństwa obywatelskiego) oraz ośrodka budowania i integrowania społeczności lokalnej, budowa kapitału społecznego społeczności, kreowanie lokalnej tożsamości kulturowej;
- rozwój kapitału kulturowego lokalnej społeczności – a w efekcie zwiększenie konkurencyjności gospodarczej obszaru.
Cele te można osiągać przy pomocy różnorodnej działalności kulturalnej, ważne aby program instytucji kultury horyzontalnie był nastawiony na interwencję w tych obszarach. Podsumowując: miasto musi przystąpić do działań związanych ze stworzeniem systemu zarządzania politykami kultury i programem usług w obszarze kultury, a dom/ośrodek kultury, budując własny program działań, musi określić (i udowodnić) jego oddziaływanie w szerszym kontekście niż tylko upowszechnianie kultury. Wskazane zadania nie mają zatem charakteru detalicznych pouczeń, na czym ma polegać program merytoryczny instytucji, ale jakie cele mają przyświecać przy jego tworzeniu. Działania o charakterze partycypacji społecznej, prowadzenia badań potrzeb, inwestycje w infrastrukturę kultury sprawdzą się, jeśli samorząd i instytucje kultury określą własną rolę oraz cel, do którego zmierzają – bez decyzyjności oraz wygospodarowania przestrzeni do zmiany działania te będą pozorne. Prezydent nazwał to kompetencją „wsłuchania się, przetworzenia, nadania biegu sprawie”.
[field name=multimedia]
Burmistrz Teresa Jankowska, która dawnej pełniła funkcję dyrektora ośrodka kultury oraz jest mocno związana z Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej, skupiła się na prezentacji zadań domu/ ośrodka kultury wynikających z idei CAL:
CAL jako model pracy instytucji kultury uruchamia rozwój zaczynający się od oddziaływania na sferę kultury (zmiana postaw, rozbudzanie twórczości i innowacji, otwarcie na zmianę) by poprzez edukację (rozwój wiedzy i umiejętności niezbędnych do działania) osiągnąć aktywność społeczną stanowiącą podstawę demokracji (zaangażowanie w rozwiązywanie problemów własnych i środowiska, aktywność w życiu publicznym) czyli społeczeństwo obywatelskie.
W tym wypadku dyrektor instytucji kultury ma narzuconą metodologię działań z powodu zainwestowania w pewien model funkcjonowania publicznego sektora kultury. Nie może go zatem skreślić i zacząć od nowa, ale jego zadaniem będzie twórcze wykorzystanie dotychczasowych doświadczeń.
W oparciu o te założenia burmistrz Brzeszcz wyprowadziła bardzo podobne wnioski do tych wskazanych przez prezydenta Kutna. Relację dyrektor instytucji kultury – samorząd lokalny usprawni:
- wypracowanie lokalnej polityki kulturalnej;
- zapisy w strategii rozwoju gminy (tj. określenie celów działań);
- stworzenie platformy współpracy instytucji kultury, organizacji pozarządowych, grup nieformalnych;
- badania lokalnego rynku usług kulturalnych.
[field name=multimedia2]
Kluczowe są zatem metodologie prowadzenia samorządowych polityk publicznych. Jak połączyć doświadczenie samorządowe (znajomość prawa, umiejętności menadżerskie, zintegrowane zarządzanie miastem) z aktywnością, kreatywnością i innowacyjnością społeczności lokalnej, która ma pomysły, a czasem również chęć działania?
Goście zostali również poproszeni o wskazanie oczekiwań samorządu wobec Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowego Centrum Kultury oraz regionalnych ośrodków kultury w zakresie tworzenia lokalnych polityk kultury. W tym przypadku również okazali się zgodni proponując następujące oczekiwania:
- wypracowanie wizji rozwoju domów kultury i zaproponowanie „palety” modeli ich funkcjonowania;
- wyznaczenie standardów zadań dla ośrodków kultury, stworzenie systemu oceny jakości funkcjonowania instytucji kultury;
- promowanie korzyści, jakie przynosi inwestowanie w kulturę w szczególności w nowoczesne instytucje kultury nastawione na współpracę z lokalną społecznością;
- popularyzacja innowacji w instytucjach kultury (zarządzanie, technologie, partycypacja społeczna, edukacja, kooperacja lokalna);
- pomoc w szkoleniach lokalnych kadr kultury ale też szkolenia urzędników samorządowych;
- regionalne ośrodki kultury jako ośrodki regionalnej polityki kulturalnej o charakterze eksperckim, badawczo-szkoleniowym.
W dyskusji po wystąpieniach zaproszonych gości, jako najważniejszą kwestię, wskazano dialog i partycypację społeczną. W opinii uczestników Forum Kraków problemem jest brak celowości prowadzenia dialogu – efekty dysputy (rekomendacje i propozycje) nie mogą „nadać biegu sprawie”. Stąd samorządy i instytucje kultury (ale i lokalna społeczność) nie są zainteresowane współpracą kreując niezależny model funkcjonowania sektora kultury – każdy z aktorów stara się działać niezależnie, choć z drugiej strony samorząd zwykle mocno ingeruje w działania kulturalne na poziomie organizacyjnym. Ilustracją tego problemu mogą być zmiany w zarządzaniu kulturą w Bydgoszczy. Tam dialog stał się ważny, bo miasto zdecydowało się na bezprecedensowy krok – zmianę systemu zarządzania, tak aby dialog stał się częścią procesu, a nie ozdobnikiem. Zadania wskazywane instytucjom kultury przez samorządy powinny podlegać dyskusji w gronie wszystkich interesariuszy. Spora grupa samorządów już wie, że instytucje kultury (zaopatrzone w odpowiedni potencjał organizacyjny) mogą być ich partnerami w tworzeniu polityk kultury i prowadzeniu debat publicznych. Dwa takie przykłady zostały pokazane na tym spotkaniu. Aby tę możliwość wykorzystać również same samorządy muszą zastanowić się według jakiego modelu mają współpracować i po co angażować lokalną społeczność w polityki kultury?
Kolejne spotkanie Forum Kraków będzie kontynuacją wątku współpracy instytucji kultury i samorządów lokalnych. Celem spotkania o charakterze warsztatów będzie wypracowanie rekomendacji dla:
- tworzenia planu rozwoju instytucji;
- zawierania kontraktu menadżerskiego samorządu z dyrektorem instytucji kultury;
- zasad powoływania i prowadzenia rad powierniczych dla instytucji kultury.
W spotkaniu udział wzięli:
- Agnieszka Czerniak, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
- Alicja Hałoń, Fundacja TAKJAK/ Stowarzyszenie Centrum Wspierania Inicjatyw Lokalnych CAL
- Aleksandra Szulc-Choma, dyrektor Dzielnicowego Domu Kultury Bronowice w Lublinie
- Alina Witkowska, dyrektor Centrum Kultury i Inicjatyw Obywatelskich w Podkowie Leśnej
- Aneta Pepaś, dyrektor Miejskiego Ośrodka Kultury w Dynowie
- Anna Dobrowolska, Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Białymstoku
- Anna Ciecierska, Narodowe Centrum Kultury w Warszawie
- Anna Wiszeniewska, dyrektor Ośrodka Kultury im. C. K. Norwida w Krakowie
- Barbara Turlejska, zastępca dyrektora Wydziału Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Miasta Krakowa
- Ewa Zbroja, koordynator Programu Dom Kultury Plus, Narodowe Centrum Kultury
- Grzegorz Lewandowski, Chłodna 25
- Grzegorz Rzepecki, dyrektor Warsztatów Kultury z Lublina
- Jacek Gralczyk, Stowarzyszenie Centrum Wspierania Inicjatyw Lokalnych CAL
- Janusz Paluch, dyrektor Śródmiejskiego Ośrodka Kultury w Krakowie
- Joanna Szulborska, Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Miasta Krakowa
- Karol Ostalski, Stowarzyszenie Centrum Wspierania Inicjatyw Lokalnych CAL
- Krystyna Michalska, Miejski Dom Kultury w Radomsku
- Krzysztof Polewski, dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury w Mykanowie
- Zbigniew Wdowiak, zastępca Prezydenta Miasta Kutna
- Piotr Knaś, Małopolski Instytut Kultury
- Leszek Miłoszewski, dyrektor Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej
- Małgorzata Jezutek, dyrektor Ośrodka Kultury Kraków – Nowa Huta
- Małgorzata Wójcik, dyrektor Ośrodka Kultury Brzeszcze
- Marcin Śliwa, Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki
- Marcin Jasiński, Biuro Kultury Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy
- Marek Sztark, prezes zarządu Towarzystwa Wspierania Rozwoju Pomorza Zachodniego SZCZECIN-EXPO
- Mariusz Wróbel, dyrektor instytucji kultury Silesia Film
- Mateusz Wawruch, Urząd Miasta Lublina
- Marta Szymska, Białystok
- Piotr Wyrobiec, dyrektor Wadowickiego Centrum Kultury
- Teresa Jankowska, burmistrz Miasta Brzeszcze
- Tomasz Ignalski, dyrektor Miejskiego Domu Kultury Chorzów Batory
- Tomasz Bukowski, dyrektor Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Kaliszu Pomorskim
- Wojciech Szuniewicz, dyrektor Krotoszyńskiego Ośrodka Kultury
Spotkanie moderowała Joanna Orlik, dyrektor Małopolskiego Instytutu Kultury.