Tekst został opracowany przez Natalię Dużyk, wolontariuszkę MIK w projekcie Małopolskie Obserwatorium Kultury. Serdecznie dziękujemy za interesujące opracowanie tematu.
Badania kultury czy sektora kultury?
Na to pytanie nie ma prostej odpowiedzi. Z trzech głównych powodów.
- Po pierwsze nie można klarownie oddzielić badań kulturowych i społecznych (z definicji zajmujących się szeroko pojętą kulturą i społeczeństwem) od badań sektora kultury (lub jak to woli obszaru funkcjonalnego kultury) skupionych na uczestnictwie w kulturze, finansowaniu kultury, zarządzaniu politykami kultury, ewaluacji programów rozwoju sektora kultury, przemysłach kultury.
- Po drugie warto brać pod uwagę równocześnie jednostki badawcze (posiadające kompetencje realizacji badań społecznych i analiz) oraz instytucje/organizacje zamawiające raporty i ekspertyzy poświęcone kulturze (posiadające kompetencje wykorzystania badań i analiz do celów takich jak zarządzanie, opracowywanie strategii, ewaluacja, itp.)
- Po trzecie funkcjonują odrębne i wyspecjalizowane obiegi związane z realizacją badań społecznych, analiz strategicznych, ewaluacji (uczelnie wyższe, firmy badawcze, wyspecjalizowane organizacje pozarządowe) w powiązaniu z istnieniem odrębnych „rynków potrzeb” (instytucje publiczne, samorządy, przedsiębiorstwa prywatne, organizacje pozarządowe, media). Bardzo często pomiędzy tymi obiegami nie ma kontaktów.
Celem jest zarządzanie sektorem kultury w oparciu o wiedzę o kulturze?
Pytanie postawione w tytule jest ważne ponieważ w wielu miejscach (szczególnie w sektorze publicznym) można usłyszeć o niedostatku badań i wiedzy o kulturze w regionie, a to skutkować ma brakiem możliwości zarządzania w oparciu o rzetelne i dokładne informacje. Rozwiązaniem tego palącego problemu może być nie tylko zwiększenie finansowania przeznaczonego na badania i ekspertyzy, ale też lepsze usieciowienie realizacji i wykorzystania badań społecznych/analiz. Brakuje „platform” do wymiany informacji o metodologii badań, udostępniania efektów badań, kooperacji instytucji i badaczy. Nie stosuje się też zbyt często zaawansowanych systemów otwartego dostępu do baz danych i wyników badań powstałych w ramach finansowania publicznego – dostęp (i to nie zawsze) jest wyłącznie do raportów, porozrzucanych po sieci, czasem trudnych do odnalezienia.
Badania kultury oraz eksperckie analizy dotyczące istotnych dla kultury kwestii takich jak np. kapitał społeczny, organizacje pozarządowe, aktywność obywatelska, innowacje społeczne, przedsiębiorczość, zarządzanie publiczne, edukacja, pomoc społeczna stały się w ciągu ostatnich lat ważnym zadaniem sektora publicznego (w aspekcie przede wszystkim przeznaczania na nie funduszy publicznych). Analizy i badania przeprowadza się, formułuje się rekomendacje, ale o wiele trudniej wykorzystać je w praktyce zarządzania publicznego. Dzieje się tak, ponieważ zarządzanie w oparciu o wiedzę wymaga dużych kompetencji po stronie urzędników i menadżerów kultury oraz bardziej przyjaznych i efektywnych mechanizmów podejmowania decyzji, niż te obowiązujące obecnie. Najmądrzejsze rekomendacje i wnioski z badań są tylko wiedzą do „użycia”. Kultura „płynnej nowoczesności” i współczesne praktyki kulturowe coraz bardziej oddalają się od modelu uczestnictwa w kulturze preferowanego przez większość instytucji kultury i samorządów. Badania to pokazują, ale wielu publicznych aktorów kultury nie ma zamiaru zmienić własnej filozofii działania.
Małopolscy aktorzy badań i analiz kultury
Podana poniżej niepełna i wyłącznie przykładowa lista aktorów badań i analiz kultury (wraz ich krótką charakterystyką) wskazuje na istnienie ogromnego potencjału dla stworzenia spójnej i efektywnej sieci instytucji/organizacji będących zapleczem badawczym, analitycznym, eksperckim dla menadżerów, animatorów, urzędników i decydentów zajmujących się obszarem kultury. Badania kultury nie są oczywiście realizowane wyłącznie dla potrzeb „zarządzania publicznego”. Dlatego warto dodać, że tworząc tą listę kierowaliśmy się trzema przesłankami istotnymi z punktu widzenia rozwoju kultury:
- Wiedza i informacje o kulturze (sektorze kultury) są podstawą dla tworzenia i realizacji polityk kultury w regionie (wymiar strategiczny / rozwój lokalny / zarządzanie kulturą / finansowanie kultury);
- Badania efektywności i skuteczności realizacji polityk kultury (samorządy, publiczne instytucje kultury, programy i projekty realizowane z publicznych środków) są podstawą dla rozwoju kompetencji zarządzania kulturą w regionie oraz lepszego modelowania tychże w przyszłości;
- Otwarty dla społeczności i aktorów kultury dostęp do badań, diagnoz, ekspertyz, informacji o kulturze jest podstawą dla rozwoju dialogu społecznego i partycypacyjnego zarządzania publicznego – w efekcie rozwoju debaty o modelach uczestnictwa w kulturze oraz sposobach zaspokajania „potrzeb kulturalnych”.
Małopolskie Obserwatorium Rozwoju Regionalnego – wyspecjalizowane centrum analiz samorządowych
Małopolskie Obserwatorium Rozwoju Regionalnego składa się z czterech oddzielnych współpracujących ze sobą obserwatoriów „tematycznych”: Polityki Rozwoju, Gospodarki, Polityki Społecznej oraz Rynku Pracy i Edukacji. Zadaniem ich jest prowadzenie badań i analiz związanych z procesami społeczno- gospodarczymi oraz realizacją regionalnej strategii rozwoju, a przede wszystkim ocena wpływu pozyskanych środków unijnych na rozwój regionu. Obserwatoria te zostały powołane przez Urząd Marszałkowski i z definicji mają służyć regionalnym decydentom politycznym oraz urzędnikom w lepszym programowaniu działań oraz ich ewaluacji. Kultura stanowi jeden z obszarów badań – zwykle pojawia się w kontekście innych tematów: rozwoju turystyki, badań potencjału rozwoju miast bądź np. funkcjonowania sektora organizacji pozarządowych. Kultura jest jednym z pól oddziaływania na rozwój społeczno-gospodarczy Małopolski. MORR w większości zleca badania innym wyspecjalizowanym firmom bądź jednostkom badawczym skupiając się na upowszechnianiu wyników badań i ich opracowywaniu na potrzeby zarządzania regionem.
Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego – instytucja samorządowa
Samorząd województwa jest bardzo dużą „jednostką badawczą”. Jako że we współpracy z innymi partnerami lub samodzielnie wykonuje ustawowe i własne zadania na rzecz rozwoju Małopolski musi on wytwarzać (i przetwarzać) wiele analiz i opracowań służących określaniu polityk i programów interwencji, ewaluacji, komunikacji z interesariuszami. Kultura i dziedzictwo kulturowe są istotną częścią tych działań. Działalność badawczo-analityczna urzędu w sferze kultury jest bardzo różnorodna, ale można wyznaczyć kilka głównych obszarów takich jak: zarządzanie dziedzictwem kulturowym, analizy działań samorządu i podległych mu instytucji kultury w zakresie realizacji polityk kultury, rozwój sektora kultury (w obszarze przemysłów kultury i organizacji pozarządowych) w regionie, rozwój turystyki kulturowej, kooperacja sektora kultury z innymi obszarami funkcjonalnymi: edukacją, promocją, pomocą społeczną, gospodarką, itp. Analizy te powstają zarówno w skutek działań urzędników jak i poprzez zlecanie realizacji projektów badawczych zewnętrznym kontrahentom. Działania badawcze są mocno powiązane z realizacją regionalnej strategii rozwoju (bądź jej planowaniem) oraz ewaluacją projektów realizowanych z funduszy europejskich zarządzanych przez region. Obecnie duża część tych działań realizowana jest w ramach Małopolskiego Obserwatorium Rozwoju Regionalnego bądź innych wyspecjalizowanych instytucji podległych samorządowi (np. Małopolska Organizacja Turystyczna, Krakowski Park Technologiczny, Małopolska Agencja Rozwoju Regionalnego). Zdecydowanie częściej urząd tworzy opracowania eksperckie bądź analizy materiałów zastanych, o wiele rzadziej są to badania społeczne.
Instytut Kultury Uniwersytetu Jagiellońskiego – uniwersytecki ośrodek badań
Głównym elementem pracy Instytutu Kultury jest działalność edukacyjna i badawcza. Szereg specjalizacji odzwierciedla się w katedrach oraz zakładach Instytutu Kultury. Pośród nich są: Katedra Zarządzania Kulturą, zajmująca się historią i teorią teatru, definicjami i obszarami kultury, historią i teorią sztuk audiowizualnych, polityką kulturalną oraz międzynarodowym obiegiem kultury. Katedra Kultury Współczesnej skupia się na badaniach problemów i zjawisk kultury końca XX i początku XXI wieku, m.in. krytycznej teorii kultury, kulturze wizualnej i niezależnej oraz performatywnych formach kultury. Kolejną jest Katedra Teorii Edukacji i Kultury oraz Zakład Zarządzania i Ekonomii Mediów. Zakład ten zajmuje się badaniem procesów determinujących zarządzanie mediami, m.in. ekonomiką mediów, systemami medialnymi, systemami informatycznymi wspomagającymi zarządzanie itp. Zeszyty „Zarządzanie w Kulturze” poświęcone są zagadnieniom funkcjonowania i zarządzania sektorem kultury. Najnowszy tom jedenasty zawiera m.in. opracowanie tematu obserwatorium kultury, jego idei i możliwości, oraz krytycznej analizy polskich doświadczeń (artykuł dr Katarzyny Plebańczyk).
Małopolska Organizacja Turystyczna – agencja samorządowa
Małopolska Organizacja Turystyczna zajmuje się kreowaniem i promocją wizerunku Krakowa i regionu na arenie krajowej i międzynarodowej oraz wspieraniem rozwoju turystyki i integracji środowisk turystycznych. Jednym z celów organizacji jest sprawne zarządzanie regionalnym systemem informacji turystycznej i udostępnianie informacji o ofercie turystycznej regionu, oraz planowanie, koordynacja i realizacja imprez turystycznych. MOT pełni także rolę inicjatora i opiniodawcy planów rozwoju i modernizacji infrastruktury turystycznej. Istotnym aspektem działalności Małopolskiej Organizacji Turystycznej jest prowadzenie badań marketingowych, analiz i monitoringu w zakresie turystyki. MOT prowadzi np. badania ruchu turystycznego w Krakowie i w Małopolsce. A dla Małopolski turystyka kulturowa (w tym turystyka festiwalowa) oraz turystyka dziedzictwa (szlaki kulturowe) jest niezwykle istotna.
Międzynarodowe Centrum Kultury – instytucja kultury
MCK jest narodową instytucją kultury o charakterze naukowo-badawczym, edukacyjnym, informacyjnym i wystawienniczym. Tematem przewodnim MCK-u jest dziedzictwo kulturowe i jego ochrona, promowanie nowej postawy wobec wspólnego dziedzictwa europejskiego. Zgodnie z jego misją, tematami o największej wadze są dorobek cywilizacji europejskiej, wielokulturowość Europy Środkowej, tożsamość i pamięć, dialog kultur i społeczeństw, ochrona zabytków, polityka kulturalna, fenomen miasta historycznego oraz geneza i rozwój sztuki nowoczesnej. Z ekspertyz i badań MCK-u korzystać może nie tylko lokalna publiczność, ale przede wszystkim animatorzy kultury, politycy, eksperci badacze jak i wyspecjalizowane instytucje. W misję badawczą centrum wpisują się liczne konferencje o charakterze interdyscyplinarnym i specjalistycznym, oraz organizowane przez centrum seminaria. Organizowane są one często we współpracy z innymi instytucjami, również zagranicznymi takimi jak Rada Europy, Europa Nostra, Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków ICOMOS, instytucjami kultury i placówkami dyplomatycznymi oraz innymi. Na rok 2011 zaplanowane są np. Forum Dziedzictwa Europy Środkowej, którego celem będzie podsumowanie transformacji ostatnich dwudziestu lat w dziedzinie kultury i dziedzictwa regionu, czy planowane na październik spotkanie narodowych koordynatorów Eurośródziemnomorskiej Fundacji Dialogu Kultur im. Anny Lindh.
Narodowy Instytut Dziedzictwa (oddział w Krakowie) – instytucja kultury
Z uwagi na to, że jest to instytucja narodowa zakres oferty jej działań jest bardzo szeroki. Dziedzictwo kulturowe, a w szczególności ochrona i konserwacja zabytków oraz edukacja i promocja dziedzictwa kulturowego, są głównymi obszarami zainteresowania Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Instytut zajmuje się m.in. rejestrem zabytków, prowadzi krajową ewidencję zabytków ruchomych i nieruchomych. Realizuje również pewną część zadań resortu kultury, na skutek przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO. Zadanie te mają na celu zapewnienie odpowiednich standartów ochrony, konserwacji i prezentacji Światowego Dziedzictwa oraz identyfikację miejsc i potencjalnych nowych nominacji. Narodowy Instytut Dziedzictwa zajmuje się także dygitalizacją zasobów archiwalnych i dokumentacyjnych, oraz promocją dziedzictwa (w ramach której organizuje m.in. Międzynarodowe Dni Ochrony Zabytków oraz Europejskie Dni Dziedzictwa). Działalność edukacyjna skierowana jest do specjalistów i funkcjonariuszy służb państwowych zaangażowanych w ochronę zabytków oraz społeczności lokalnych. Badania realizowane w Instytucie mają charakter opracowań na temat dziedzictwa kulturowego (szczególnie zabytków architektury) oraz form jego ochrony, zarządzania, rewaloryzacji.
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego – uniwersytecki ośrodek badań
Instytut prowadzi działalność badawczą, edukacyjną i wydawniczą. Składa się z następujących zakładów: Teorii i Antropologii Kultury, zakładu Kultur Regionów, zakładu Stosunków Etnicznych w Europie, oraz zakładu Teorii Muzealnictwa i Dokumentacji Etnograficznej. Do projektów badawczych zaliczyć można np. „Tradycje kultury karpackiej we współczesnych modelach tożsamości lokalnej. Przykład Polski i Rumunii- badania porównawcze” czy „Komputerowy system ewidencji źródeł etnograficznych testowanych na bazie danych dotyczącej kultury ludowej Karpat”. Instytut brał również udział w projektach zarówno międzynarodowych jak i krajowych, takich jak np. „Rzemiosło wiejskie Sądecczyzny”. Projekt ten był realizowany przez Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej wspólnie z Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu w latach 2002-2007.
Instytut Spraw Publicznych UJ – uniwersytecki ośrodek badawczo-analityczny
Powstał „w celu kształcenia menedżerów dla sektora publicznego oraz prowadzenia badań dotyczących spraw publicznych, dokumentowania przemian, analizowania i poszukiwania optymalnych metod zarządzania w administracji publicznej, zwłaszcza w sektorach kultury, mieszkalnictwa, gospodarki przestrzennej, edukacji, bezpieczeństwa”. Obecnie instytut realizuje duży projekt badawczy i ekspercki dotyczący rewitalizacji miast. Pracownicy instytutu są zaangażowani w wiele działań samorządu w Małopolsce dotyczących rozwoju potencjału zarządzania i programowania polityk publicznych.
Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i Administracji – wyspecjalizowana organizacja pozarządowa
MISTiA prowadzi działania doskonalące pracę administracji publicznej, wspiera rozwój przedsiębiorczości i działalności organizacji pozarządowych. Ważnymi aspektami pracy instytutu są działalność edukacyjna, doradztwo, szkolenia oraz realizacja projektów badawczych i eksperckich. Obszary tematyczne, którymi zajmuje się instytut to np. zarządzanie w administracji publicznej, gospodarka przestrzenna, sprawy obywatelskie, rozwój gospodarczy, rynek pracy czy integracja europejska. Przykładem działań Instytutu może być np. projekt zatytułowany „Decydujmy Razem”, który ma na celu wzmacnianie partycypacji społecznej w kreowaniu i wdrażaniu polityk publicznych. Projekt ten jest realizowany w partnerstwie m.in. z Instytutem Spraw Publicznych. W obszarze badań kultury warto wskazać projekt „Samorządowe instytucje kultury: peryferia czy centra aktywności kulturalnej?” oraz raport o stanie kultury miasta Krakowa, przeprowadzony w 1995 roku, który przedstawiał całościową analizę stanu kultury miasta w tymże okresie. W ramach badań i analiz prowadzonych przez instytut, warto wspomnieć o Badaniach efektywności instytucji kultury. Badania te dotyczą analizy kosztów utrzymania obiektów instytucji, efektów działalności instytucji oraz analizy kosztów bezpośredniej realizacji przedsięwzięć. W 2008 roku powstało Małopolskie Forum Kultury. Jego celem jest podnoszenie kwalifikacji, skuteczności działania, wymiany doświadczeń i informacji oraz integracji osób działających w sektorze kultury. Działa ona poprzez organizowanie spotkań z udziałem ekspertów, wykładowców, animatorów kultury.
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej – agencja samorządowa
Zakres działań ROPS-u to pomoc społeczna, polityka prorodzinna, przeciwdziałanie przemocy w rodzinie oraz wykluczeniu społecznemu. Ośrodek zajmuje się m.in. opracowywaniem i realizacją programów pomocowych, organizowaniem szkoleń, promowaniem nowych rozwiązań, opracowywaniem raportów, badań i analiz. ROPS prowadzi działalność badawczą pogłębiającą wiedzę na temat wybranych obszarów sytuacji społecznej w regionie. Dla działaczy sektora kultury istotne mogą być np. te z zakresu funkcjonowania ekonomii społecznej, obszarów wykluczenia, analiz społeczności zagrożonych dezintegracją.
Obok ROPS-u należałoby wymienić również Wojewódzki Urząd Pracy, który w podobny sposób zajmuje się badaniami i analizami rynku pracy oraz systemu kształcenia. Sektor kultury stanowi bardzo ważną część rynku pracy w Małopolsce.
Katedra Socjologii Ogólnej i Antropologii Społecznej Wydziału Humanistycznego AGH – uniwersytecki ośrodek badań
Głównymi funkcjami katedry są działalność badawcza i edukacyjna. Swoją misją katedra uczyniła kształcenie specjalistów w zakresie nauk społecznych oraz rozwój umiejętności korzystania z nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych przez specjalistów w zakresie badań społecznych. Do ekspertów katedry zaliczają się socjolodzy, psychologowie, historycy, kulturoznawcy, politolodzy, religioznawcy, pedagodzy oraz filozofowie. Jednym z głównych aspektów działań katedry jest prowadzenie badań. Regularnie organizowane są konferencje naukowe. Należą do nich m.in. konferencja „Społeczeństwo- kultura- technologia na początku XXI wieku” z 2009 roku, która skupiła się na wpływie nowych technologii na przekształcenie strukturalne i kulturowe, ich dynamikę i kierunek. Do podjętych tematów zaliczyć można również kulturę i gospodarkę w społeczeństwie wiedzy, relacje między nowymi mediami a kulturą i sztuką.
Należałoby wymienić o wiele więcej instytucji naukowych działających w ramach uczelni wyższych w Krakowie: Instytut Socjologii UJ, Instytut Europeistyki UJ, Ośrodek Badań Przemysłów Czasu Wolnego WSB-NLU.
Podobnie instytucje kultury, wiele z nich podejmuje się badań kultury. Przykładem jest Muzeum Etnograficzne w Krakowie, które prowadzi w tym momencie już trzy interdyscyplinarne projekty badawcze: Dzieło-Działka, Wesela 21, Pamiątka Rodzinna.
Krakowski Park Technologiczny również prowadzi ciekawe projekty badawczo-rozwojowe dotyczące przedsiębiorczości, innowacji, przemysłów kreatywnych.
Niebagatelnym potencjałem Małopolski jest umieszczenie w Krakowie przez GUS krajowego Ośrodka Statystyki Kultury.
Istnieje też wiele projektów realizowanych przez organizacje pozarządowe lub nawet nieformalne grupy. Przykładem może być projekt Sól Krakowska realizowany przez nieformalne partnerstwo Grupy Strupek, MIK i Fundacji SPLOT oraz projekt badawczy „Diagnoza stanu współpracy organizacji pozarządowych w województwie małopolskim – badania jakościowe” zrealizowany w 2010 roku przez Fundację Rozwoju Regionu Rabka.
Ten pobieżny przegląd instytucji badawczych lub jednostek analityczno-eksperckich pokazuje w jak rożnych aspektach można badać kulturę (od problemów regionalizmu małopolskiego po rynek pracy funkcjonujący w ramach przemysłów kultury), z jak różnym nastawieniem traktować własną misję (od poszerzania wiedzy o kulturze po lepsze zarządzanie sektorem kultury). Dla Małopolskiego Obserwatorium Kultury (powołanego w MIK-u w kontekście programu działań Obserwatorium Kultury NCK oraz rozwoju systemu regionalnych obserwatoriów rozwoju) ważna jest współpraca ze wszystkimi podmiotami badań kultury w regionie (również tymi nieoczywistymi), aby efekty ich pracy wprowadzać w obieg regionalnych i lokalnych polityk kultury w Małopolsce.