Sprawozdanie z realizacji w latach 2010-2011 Wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2010-2013

Sejmik Województwa Małopolskiego uchwalił przyjęcie sprawozdania z realizacji w latach 2010-2011 Wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2010-2013. Zapraszamy do zapoznania się z tym opracowaniem.
Misja tego programu została określona następująco:

W celu ochrony dziedzictwa kulturowego wojewódzki program przyjmuje zasadę prowadzenia działań służących zachowaniu autentyzmu obiektów i obszarów zabytkowych oraz uznania pojęcia autentyzmu za naczelną wartość dziedzictwa kulturowego. Program zakłada kompleksowość opieki nad dziedzictwem kulturowym, w której rezultacie prowadzone będą działania mające na celu powstrzymanie niekorzystnych i niekontrolowanych przemian przestrzeni kulturowej. Ochrona zasobów kultury materialnej i niematerialnej oraz kształtowanie krajobrazu kulturowego powinny inicjować i wspierać rozwój gospodarczy. W tym celu należy wdrażać mechanizmy wsparcia i aktywizacji użytkowników wartościowych obiektów – zarówno zabytków, jak i dóbr kultury współczesnej – do inwestowania we własne nieruchomości oraz podjęcia zagospodarowania tych, które niszczeją. Program postuluje utworzenie i upowszechnienie nowego modelu „użytkowania zabytków” łączącego ochronę zabytków, poszukiwanie możliwych form opieki nad zabytkami oraz tworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju, w szczególności sektora przemysłów czasu wolnego i kreatywnych poprzez nadanie zabytkom nowych funkcji. (źródło: malopolskie.pl)

W sprawozdaniu zamieszczone są informacje dotyczące realizacji celów regionalnego programu ochrony zabytków w ramach działań samorządu regionalnego oraz jego partnerów: samorządów lokalnych, organizacji pozarządowych, podmiotów kultury i innych. Określeniu stopnia realizacji celów strategii służy 47 wskaźników dobranych do monitoringu poszczególnych priorytetów i zadań. W oparciu o przyjęte wskaźniki można wskazać główne zadania, na których koncentruje się ta strategia:

  • stworzenie skutecznego systemu ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego;
  • stworzenie skutecznego systemu wsparcia publicznego dla podmiotów zajmujących się ochroną i animacją dziedzictwa kulturowego w regionie;
  • budowanie kompetencji umożliwiających aktywne zaangażowanie w ochronę i animację dziedzictwa kulturowego w społecznościach lokalnych Małopolski;
  • rozwój przedsięwzięć sprzyjających ekonomicznej orientacji dziedzictwa kulturowego (tworzenie tzw. produktów lokalnych: kulinariów, szlaków kulturowych, festiwali, dizajnu, przedsięwzięć artystycznych,, itp.).

W podsumowaniu publikacji autorzy zwracają uwagę na wzrastającą aktywność wielu podmiotów w zakresie ochrony, animacji i wykorzystania biznesowego dziedzictwa kulturowego w Małopolsce. Region może być postrzegany jako lider w zakresie bogactwa i korzystania z posiadanych walorów kulturowych w Polsce. Ale jednocześnie zwracają uwagę, że rozwój – korzystający z walorów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego – ma często charakter rabunkowy, skutkujący dezintegracją walorów, na których się opiera.
Na podstawie raportu można wskazać punkty węzłowe związane o osiągnięciem założonych w strategii celów. Poniżej zamieszczone cytaty pochodzą ze Sprawozdania z realizacji w latach 2010-2011 Wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2010-2013.

W regionie, po utworzeniu decyzją Rady Miasta Krakowa w 2010 roku Parku Kulturowego Stare Miasto – istnieją tylko dwa parki kulturowe (mimo propozycji ujętej w Planie zagospodarowania przestrzennego Województwa Małopolskiego utworzenia aż 224 parków). Ochrona obszarowa jest ochroną problemową, dotyczy wielu obiektów, właścicieli i dziedzin życia. (str.91)

Na koniec 2011 roku w regionie obowiązywało 1 981 planów obejmujących 63,23% powierzchni województwa (średnia dla kraju wynosiła tylko 28,08%). Wielkość obszarów chronionych w miejscowych planach w regionie określona została jedynie szacunkowo – na blisko 9% powierzchni województwa ogółem. To dobra, zauważalna tendencja – im więcej będzie planów, im większe będzie pokrycie planistyczne, im więcej będzie obszarów chronionych – tym lepsza i skuteczniejsza będzie systemowa ochrona prawna zagospodarowania przestrzennego regionu, lokalnych typów i rodzajów zabudowy, tradycji ruralistycznych i urbanistycznych, historycznych materiałów, ochrona krajobrazu i wartościowych obiektów – zabytkowych i dóbr sztuki współczesnej. (str.91)

Istotnym wyzwaniem są kwestie planowania przestrzennego/ ładu urbanistycznego oraz słabość systemu ochrony krajobrazu kulturowego, w tym kluczowych zespołów zabytkowych regionu.

Na koniec 2011 roku obowiązywał wojewódzki program [ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego], tylko 3 powiatowe (z 22) oraz tylko 20 programów gminnych (z 182). W okresie poddanym sprawozdawczości powstała większość obowiązujących wówczas dokumentów, ale tendencja wzrostowa w powstawaniu nowych programów opieki nad zabytkami nie zapewniała ochrony strategicznej, programowej dziedzictwa regionalnego na zdecydowanej większości obszarów w województwie. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nałożyła na samorządy obowiązek sporządzania programów opieki nad zabytkami także na poziomie lokalnym. Mimo obowiązku ustawowego, do końca 2011 roku, niemal 90% gmin i ponad 85% powiatów w województwie nie opracowało i nie przyjęło dokumentów sprzyjających ochronie krajobrazu kulturowego i lokalnego dziedzictwa. (str.92)

W okresie poddanym sprawozdawczości rocznie średnio tylko 39% małopolskich gmin wraz z miastami na prawach powiatu zagwarantowało środki w swoich budżetach w dziale 921 – Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego [na ochronę zabytków]. Zdecydowana większość gmin nie wydatkowała na ochronę małopolskiej przestrzeni kulturowej w tym okresie żadnych środków, tym samym nie udzielała wsparcia właścicielom zabytków położonych na terenie danej gminy oraz nie remontowała swoich zabytkowych własności. […] Kraków, w ramach Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa, w latach 2010-2011 otrzymał w sumie ponad 84 mln zł. To ogromne wsparcie udzielane właścicielom zabytków położonych na terenie administracyjnym miasta Krakowa i wysokie średnie kwoty dotacji udzielanych przez Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa (334 tys. zł i 231 tys. zł). Z budżetu Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wydatkowano w tym samym okresie dwóch lat na region łącznie tylko ponad 11 mln zł, z budżetu samorządu województwa ponad 8,5 mln zł, a z budżetu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (na samą Małopolskę) ponad 6 mln zł. Dużym wsparciem dla regionu były też fundusze unijne. Wartość zawartych umów na dofinansowanie w okresie poddanym sprawozdawczości – w samym tylko Działaniu 3.2 Schemat A – Dziedzictwo kulturowe i rewaloryzacja układów przestrzennych Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2010-2011 – wyniosła ponad 110 mln zł. (str.95)

Wiele obiektów zabytkowych było zagospodarowanych i wykorzystywanych do pełnienia funkcji turystycznych, kulturalnych, edukacyjnych lub społecznych. Wiele przestrzeni zabytkowych stanowiło także miejsce spotkań i wydarzeń kulturalnych, koncertów, warsztatów i szkoleń. Małopolska Organizacja Turystyczna w ramach realizacji projektu pn. Otwarty Szlak Architektury Drewnianej udostępniła w okresie sezonu turystycznego zwiedzającym i odwiedzającym nasze województwo ogółem w latach 2010-2011 aż 110 zabytków ujętych na Szlaku Architektury Drewnianej. Na koniec okresu poddanego sprawozdawczości odnotowano istnienie 70 obiektów zabytkowych (to jest ok. 23% wszystkich obiektów) oferujących usługi konferencyjne z dobrze przygotowanym zapleczem do ich organizacji. (str.96)

Istotnym wyzwaniem jest lepsza koordynacja mechanizmów finansowych umożliwiających renowacje zabytków ze strategicznymi programami ich ochrony (na poziomie regionalnym i lokalnym). W gminach w większości one nawet nie powstały! Sami właściciele obiektów zabytkowych w coraz większym stopniu potrafią „wynaleźć” system ich utrzymania prowadząc restauracje, centra konferencyjne i rozrywkowe, pensjonaty, galerie handlowe, itp. Znamienne są te dobre przykłady, jednak gminy w większym stopniu powinny być aktywne na polu ochrony zabytków z „nieujawniającymi się” właścicielami.
Zapraszamy do zapoznania się z pełną wersją sprawozdania.