Wrocław w 2016 roku będzie Europejską Stolicą Kultury. Dla innych miast w Polsce starających o ten tytuł, udział w konkursie stał się katalizatorem istotnych zmian w obszarze zarządzania kulturą. Przez miasta te przetoczyła się dyskusja o roli kultury w rozwoju, o stanie kultury: instytucjonalnej i obywatelskiej, o strategiach zarządzania sektorem kultury w mieście. Po zakończeniu konkursu pozostały wnioski aplikacyjne (będące jednocześnie strategiami działań oraz opisami potencjału/stanu kultury), jak również biura koordynujące działania związane z konkursem ESK. Część miast kontynuuje działania wypracowane w trakcie udziału w konkursie, dla wielu z nich oznacza to istotną zmianę w podejściu do zarządzania kulturą i kreowaniu działań kulturalnych.
Bardzo ciekawy jest przypadek Szczecina. Przygotowania do konkursu koordynowała instytucja kultury Szczecin 2016. Po odpadnięciu z konkursu w mieście rozgorzała dyskusja co począć z instytucją, która w międzyczasie stała się istotnym podmiotem na mapie kultury miasta: zachować czy zlikwidować? Ostatecznie samorząd zdecydował o jej likwidacji, w jej miejsce powołując Szczeciński Inkubator Kultury o następującej misji:
Inkubator będzie pełnił rolę integracyjną dla środowiska kultury, sztuki, nauki i biznesu. Swoje działania skoncentrujemy wokół tworzenia środowiska współpracy i integracji sektora kultury w Szczecinie. Nasze podejście wynika z potrzeb nauczania organizacji kulturalnych umiejętności z zakresu zarządzania, samodzielnego pozyskiwania środków będących w dyspozycji instytucji publicznych, mecenatu kulturalnego oraz fundacji. Dzięki utworzeniu indywidualnego programu szkoleń dla organizacji działających w Inkubatorze będą powstawały nowe inicjatywy i projekty. (źródło: Szczeciński Inkubator Kultury)
O źródłach kontrowersji dotyczących funkcjonowania instytucji Szczecin 2016 można dowiedzieć się z badań przeprowadzonych przez Marka Gorzko z Uniwersytetu Szczecińskiego pt. Dwie strony arrasu i Willa Lentza: ŚRODOWISKOWE SPOSOBY POSTRZEGANIA OBSZARU KULTURY W SZCZECINIE:
Konflikt wokół ESK 2016. Zdaniem części rozmówców wokół starań o ESK 2016 doszło do głębokiego podziału środowiska według osi: instytucje kultury – stowarzyszenia i organizacje pozarządowe wraz z uwikłaniem władz miasta po jednej ze stron. Zdaniem innych osób niepowodzenie w konkursie doprowadziło do wciągnięcia instytucji koordynującej projekt i związanych z nią podmiotów do walki politycznej w mieście. Podzielone są także oceny znaczenia inicjatywy dla życia kulturalnego w Szczecinie. (źródło: raport Dwie strony arrasu i Willa Lentza: ŚRODOWISKOWE SPOSOBY POSTRZEGANIA OBSZARU KULTURY W SZCZECINIE, str. 68)
Można więc powiedzieć, że dla Szczecina starania o tytuł ESK stały źródłem ujawnienia konfliktu na linii kultura nieinstytucjonalna – instytucje kultury i samorząd. Wiele środowisk (również bardzo opiniotwórczych) uznało udział w tym konkursie za „awanturę” i „skok na kasę”.
W Katowicach biuro koordynujące działania konkursowe przekształciło się w instytucję kultury Katowice – miasto ogrodów. Jej rola została określona bardzo ciekawie:
- Promocja i upowszechnianie programu „Miasto Ogrodów”, a także promocja kulturalna, w tym bieżące kontakty z mediami i prowadzenie serwisu internetowego,
- Współpraca ze środowiskami artystycznymi, naukowymi, biznesowymi, instytucjami kultury, organizacjami pozarządowymi, innymi podmiotami oraz z samorządem Miasta Katowice,
- Pozyskiwanie partnerów na rzecz realizacji programu „Miasto Ogrodów”.
(na podstawie statutu instytucji)
Instytucja ta przejęła w zarządzanie markę miasta, jej działalność będzie miała charakter promocji miasta przy użyciu „kulturalnych” metod.
Trochę odmienną strategię przyjął Toruń. On również zachował biuro ESK przekształcając je w instytucję kultury Toruńska Agenda Kulturalna. Jej rola jest opisana następująco:
Reorganizacja instytucji została zaplanowana podobnie jak miało to miejsce w Krakowie, gdzie po zakończeniu działań związanych z obchodami Europejskiej Stolicy Kultury jednostka koordynująca została przekształcona w Krakowskie Biuro Festiwalowe. Do zadań krakowskiej instytucji należy dziś realizacja i promocja wielkich wydarzeń kulturalnych, licznych wydarzeń o charakterze specjalnym i jubileuszowym, a także dużych multimedialnych widowisk (…). Kompetencje Toruńskiej Agendy Kulturalnej mają uczynić z instytucji miejską jednostkę wyspecjalizowaną w takich zadaniach, jak: organizacja i współorganizacja miejskich wydarzeń kulturalnych — szczególnie tam, gdzie do tej pory w rolę organizatora wcielały się poszczególne jednostki Urzędu Miasta Torunia, wprowadzanie rozwiązań ułatwiających prowadzenie działalności kulturalnej przez twórców indywidualnych i organizacje pozarządowe, działania warsztatowe i edukacyjne. (źródło: Toruń 2016)
Zamiarem władz miast jest więc powstanie profesjonalnej instytucji impresaryjnej zdolnej do organizacji spektakularnych, dużych przedsięwzięć kulturalnych o charakterze festiwali i imprez. Więcej o programie nowej instytucji można dowiedzieć się z artykułu dostępnego tu.
W Lublinie powstała instytucja Warsztaty Kultury. Ta instytucja postawiła na kulturę dla zmiany społecznej:
Zajmujemy się kulturą, mogę nawet powiedzieć, że bardziej kulturą niż sztuką. Niektóre osoby nie rozumieją, jak można zajmować się kulturą, bez pielęgnowania sztuki? Nas jednak bardziej interesuje kulturotwórcza rola zmiany społecznej niż sama sztuka, dlatego właśnie w Warsztatach Kultury pracują raczej animatorzy, menadżerowie kultury i kulturoznawcy a nie artyści. (…) My nie chcieliśmy tego tytułu po to, by zaprosić do Lublina wielkich artystów i zrobić kilkanaście jeszcze większych festiwali. Starania o tytuł były pretekstem do zaistnienia zmiany społecznej. Chcieliśmy pokazać, że może i jesteśmy trochę na uboczu, może czasem jesteśmy miastem „prowincjonalnym”, ale życie tutaj może być dobre, godne i szczęśliwe, bo ta „prowincjonalność” może być naszym atutem. (źródło: ekonomiaspołeczna.pl)
Podobne zmiany/dyskusje wciąż trwają w innych miastach, które starały się o tytuł ESK. Powstały nowe instytucje kultury o innowacyjnych zadaniach w stosunku do już istniejących instytucji, miasta zrozumiały, że potrzebują stworzyć strategie rozwoju kultury i w tym celu „zatrudniły” je do prowadzenia dialogu z mieszkańcami czy debat w środowiskach kultury. Można więc podsumować, że dla wielu miast udział w tym konkursie stał się trampoliną do nowego modelu zarządzania kulturą, bądź przynajmniej ostrej dyskusji o stanie kultury.